Ovo je priča o zaboravljenom načinu života, kulturi i grupi jevrejske omladine, koja je posle pojave nacizma u toku rata gotovo izbrisana.
Stoga, namera ovog teksta bi bila da sačuva od zaborava način života jedne ključne grupe iz Novog Sada koja je neposredno pred rat imala vrlo tešku, ali posebnu ulogu u borbi protiv nacizma - "Hašomer Hacair".
Ova grupa je obrazovala novosadsku jevrejsku omladinu, a njeni članovi su se uprkos mladosti u toku okupacije priključivali borbi protiv nacizma. Između ostalog, njeno sedište u Novom Sadu se formiralo 1931. godine, a oni članovi koji su ostali su se, umesto puta za Palestinu, priključili komunističkom otporu za vreme Drugog svetskog rata.
Prvo, u Novom Sadu je početkom 20. veka postojalo nekoliko manjih jevrejskih udruženja (Tehel lavan, Kadima, Betar – revizionističke odnosno desne struje u cionističkom pokretu). Ona su se okupila pod Savez židovskih omladinskih udruženja (SŽOU) sa sedištem u Zagrebu.
Međutim, ubedljivo najveća među njima je bila omladinska jevrejska organizacija Hašomer Hacair ("mladi stražar") - marksistička opštecionisticka organizacija posvećena izgradnji "hebrejske radne Palestine".
Cilj ove organizacije prema Teodoru Kovaču, jednom od bivših novosadskih članova ove organizacije, bio je "fizičko i psihičko pripremanje jevrejske omladine za odlazak u Palestinu, uključivanje u njenu obnovu, kao i izgradnju socijalističkog društva unutar poljoprivrednih organizacija i skupova". Stoga ne čudi da se u kartoteci novosadske policije Hašomer zavodila kao "komunistički sumnjiva cionistička organizacija".
Evropsko "krilo" ove organizacije se osnovalo u Beču 1916. godine sjedinjavanjem dve grupacije koje su bile aktivne u Evropi: Ceirej Cijon i Hašomer. Prva je bila omladinska organizacija, a druga - organizacija "čuvara", dobro uvežbanih za samoodbranu jevrejskih naselja u Palestini.
U pogledu strukture, evropski Hašomer Hacair je bio organizovan po ugledu na skautski pokret u Velikoj Britaniji i Wandervogel u Nemačkoj.
"Donekle se nadovezuje i na ilegalni anticarski pokret u Rusiji i Poljskoj, dok je ideološki inspirisan (radničkim odnosno socijalističkim) idejama A. D. Gordona, J. H. Brenera i J. Trumpeldora (organizatora samoodbrane u Palestini)."
Jugoslovensko "krilo" ove organizacije se uglavnom počelo uspostavljati od 1920, a pogotovo se brzo počelo širiti oko 1930. godine od kada predstavlja oštricu jevrejskih revolucionarnih organizacija u Vojvodini. U toku ovog perioda širile su se i ostale revolucionarne cionističke organizacije: jevrejski studenti u Subotici pokreću nekoliko listova sa revolucionarnom sadržinom među kojima se posebno isticao "Vajdašag" (Vajdaság [Vojvodina]). Od 1932. godine ovde počinje da deluje studentski literarni klub "Jerubal", koji je za svoju idejnu osnovu prihvatio naučni socijalizam.
Foto: Vikipedija
Uz to, Hašomer Hacair polako uspostavlja tzv. "kenove". U Novom Sadu se prvi "ken" odnosno "gnezdo", kako su se tada zvale prostorije njihovih mesnih zajednica, otvara u jesen 1931. godine u centru odnosno današnjoj ulici Josifa Runjanina iza Srpskog narodnog pozorišta. Posle selidbe u Pap Pavla br. 4 njihove prostorije su završile u Jevrejskom kulturnom domu u današnjoj ulici Petra Drapšina.
Prema nekim izvorima, udeo Jevrejske omladine među studentskom omladinom bi mogao biti značajan, ali to se nije moglo utvrditi sa sigurnošću. No, u trenutku kada se u gradu Novom Sadu beleži 63.985 stanovnika, od kojih je onih jevrejske veroispovesti bilo 3.135 (4,89 odsto), naizgled malobrojna jevrejska omladina Novog Sada (ali zapravo vrlo zastupljena među studentskom populacijom) upravo je kod Hašomera pored cionističkog vaspitanja dobijala i marksističko vaspitanje.
Pored toga, u politički "neutralne" novosadske organizacije poput "Ivrije" (omladinskog udruženja za očuvanje jevrejske kulture, istorije, geografije) je uz porast pretnje od fašizma "počev od 1934. godine otpočeo prodor revolucionarnih ideja".
Pogled na organizacionu strukturu
Dakle, u okviru ovog procesa revolucionarnog zaoštravanja, Hašomer zapravo predstavlja centralno mesto. Njegova organizacija je bila centralistička: sastojala se od pomenutih kenova (gnezda), a oni su bili sačinjeni od tzv. "kvuca" (grupa). Po uzrastima, celokupna organizacija je obuhvatala je uglavnom jevrejsku omladinu uzrasta od 9-10 do 20-22. godine. Kvuce su obuhvatale pomenute uzrasne grupe i brojale su po 10 do 15 članova. Posle navršene 22 godine nastupala je "hahšara" ili priprema za odlazak u Palestinu - bilo kroz izučavanje poljoprivrede ili nekog zanata u kolektivima kibučkog tipa po dve do tri godine. Ovo se realizovalo kroz fizički odlazak u kampove gde su se "hahšare" održavale. Tako se na Hajdukovu, 15 kilometara udaljenom od Subotice, na imanju jevrejskog zemljoposednika Đule Ingusa izučavalo vinogradarstvo.
Druga zemljoradnička hahšara se nalazila kod Podravske Slatine (u Hrvatskoj na imanju Golenić). Treće, u "Bakru na Hrvatskom primorju savladavane su veštine ribolova i plovidbe".
U Novom Sadu je bila jedna hahšara za izučavanje zanata. Prema Ljubivoju Ceroviću, iz ovih omladinskih logora, "omladinci počinju da odlaze u Palestinu, počev od 1932. godine". Članovi jugoslovenskog i rumunskog Hašomera su potom osnovali kibuc Sha’ar HaAmakim u Palestini (sever Izraela danas) koji je opstao sve do danas.
Kvuce su često pod uniformama udruženja išle u prirodu ili organizovale sportske treninge u atletici na igralištu Makabija (današnji stadion Vojvodine). Pored toga su organizovale sastanke, odnosno razgovore (sihot) koji su se održavali dva, do tri puta nedeljno.
Primera radi: "Sa šesnaest-sedamnaest godina imao sam na primer na jednoj sihi referat o imigracionoj politici Velike Britanije u Palestini, u vezi sa odnosima koje je kao mandatna vlast imala s arapskim vlastodršcima; drugi put govorio sam o razlici u shvatanjima psihoanalize Frojda i Adlera", govori Kovač. On prenosi da se prema "Crvenom vodiču" kao obavezna navode dela Marksa, Engelsa, Plehanova, Adžije, Cesarca, itd. Za potrebe ovakvih razgovora i proučavanja jevrejske kulture i marksizma, biblioteke ovakvih "kenova" su posedovale često dosta bitnu marksističku literaturu poput kompletnih izdanja Nolita.
"Kvuca je predstavljala takav kolektiv kakav se retko gde danas može sresti. Pripadnici kvuce nisu imali "svog" novca; postojao je blagajnik kome se predavao sav novac, džeparac ili novac zarađen ili dobijen na neki drugi način. Blagajnik se brinuo o svim troškovima grupe van škole i kuće (za izlete, za sladoled, za ulaznice za bioskop, za pozorište; u Novom Sadu je pred rat pozorište bilo među omladinom veoma popularno, posebno oni komadi koji su imali socijalnu sadržinu)", govori je Kovač.
Novosadska jevrejska omladina uoči borbe protiv nacizma
Kada se razvila pretnja od nacizma, u vojvođanskim Hašomerima je došlo do cepanja na desne i na "leve" odnosno prokomunističke struje, pogotovo u Subotici. Policija je 1934. onda raspustila "kenove" u celoj Bačkoj i Subotici - sve izuzev Novog Sada. Rezonovalo se da će sa nastankom nacizma biti osujećen i cionizam, ali se to čak i u slučaju Novog Sada prepoznalo relativno kasno.
Za okupaciju se isprva mislilo da će biti privremena. U toku okupacije, međutim, "kenovi" su oduzeti. Kvuce su se potom sastajale "predveče u Dunavskom parku, u onom delu koji se proteže paralelno s Bulevarom, jer je i od Bulevara i od drugih delova parka bio odvojen gustim šipražjem kroz koje se nije moglo proći, a na prilaznim putevima bi uvek neki »stražarili« i ugovorenim znacima ukazivali da li nailazi neko nepoželjan; »stražari« su za ovakvo stražarenje bili dobro izvežbani tokom izviđačko-skautskih vežbi iz predratnih dana.
Ubrzo su počeli kontakti sa KPJ, ispred kojeg je dolazila Lilika Bem. Dogovorili su se da se osnovna obuka u rukovanju oružjem odigra na Guskovom salašu kod obale Dunava, ali je osoba zadužena za trening ispred KPJ (Andrija Icig-Levinger) uhapšen zajedno sa masama naprednih Novosađana u toku okupacije. Uprkos tome i razlikama spram KPJ u smislu jevrejskog pitanja, to nije sprečilo novosadske članove Hašomera da se masovno priključe NOB-u. U toku rata, "nije se desilo nijednom prilikom, ni u jednom slučaju, da su pripadnici tog pokreta iz Novog Sada osramotili svoje ime ili izneverili principe Hašomer Hacaira i Narodnooslobodilačkog pokreta. Na ovoj činjenici potpisani posebno insistira", zaključuje bivši član Teodor Kovač.
Rad organizacije je uglavnom prestao sa prvim deportacijama. U novosadskom gradskom arhivu kao ni u jevrejskoj opštini ne postoji, na žalost, nikakva dokumentacija koja je preživela rat osim ličnih sećanja Novosađana koji su nekada bili članovi Hašomera.
.jpg "FOTO: Znate li da u Veterniku postoji bosanska brvnara koja je spomenik kulture?")
Komentari 7
Iznogud
Vi očito nemate pojma šta taj pojam znači.
Mirjana Kranjac
Maksim
Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.
Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.
Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.
Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.
Napiši komentar