Ko je bila sultanija Hurem, „najmoćnija” žena u istoriji Osmanskog carstva

Verovatno najuticajnija žena u Osmanskom carstvu, voljena supruga jednog od najmoćnijih vladara u istoriji, Sulejmana Veličanstvenog, i zagonetna ličnost o čijem nasleđu se i dalje piše i čije poreklo se prisvaja, sultanija Hurem i više od četiri veka posle smrti 1558. godine nastavlja da zadivljuje ljubitelje istorije.

Sultanija Hurem, poznata i kao Rokselana, nije bila samo konkubina ili supruga sultana.

Imala je izuzetan životni put od ropstva do vrhunca imperijalnog uticaja, i postala je ličnost koja je preoblikovala politički pejzaž dvora u Osmanskom carstvu u 16. veku.

Osmansko carstvo dominiralo je jugoistočnom Evropom, zapadnom Azijom i severnom Afrikom od 14. do početka 20. veka.

Smatra se jednim od najvećih i najdugovečnijih carstava u istoriji.

Prema mišljenju mnogih istoričara, „sultanat žena”, period tokom kojeg su majke i supruge sultana imale veliki politički uticaj na upravljanje Osmanskim carstvom, počeo je upravo usponom Hurem.

Njen boravak u haremu, privatnim odajama u sultanovoj palati gde su živele supruge, konkubine, ženske članice porodice, i služavke, kao i kasniji događaji su dobro dokumentovani.

Ipak, vekovima kasnije se vode rasprave o njenom poreklu.

Da li je bila zarobljenica sa prostora današnje Ukrajine, ćerka pravoslavnog sveštenika, ili, kako ukazuje neočekivana teorija, italijanska plemkinja koju su oteli gusari?

• Hatidža - ključna žena za rođenje islama
• Između krsta i polumeseca: Kako je Beograd pao u ruke Osmanlija
• Nekoliko vekova kasnije: Šta je Srbima sve ostalo od Turaka

Od zatočeništva do dvora

Većina istoričara veruje da je sultanija Hurem rođena početkom 1500-ih u Ruteniji, istorijskoj oblasti koja je obuhvatala delove današnje Ukrajine, Poljske i Belorusije.

Ne postoji pozdan zapis o Hureminom imenu na rođenju.

Dok je neki ukrajinski izvori nazivaju Aleksandra ili Anastazija Lisovska, drugi smatraju da je u zapadnoj Evropi bila poznata kao La Rossa (crvena), Rozana (elegantna ruža), Roksolanka (Rutenka), Roksana, ili Rokselana.

U zvaničnim osmanskim dokumentima se navodi kao haseki Hurem sultanija.

„Hurem” znači „radosna” na persijskom, a „haseki” je počasno zvanje namenjeno majci sultanovog deteta.

Neki izvori tvrde da je bila ćerka pravoslavnog sveštenika, a drugi da je poticala iz seljačke porodice.

Postoje zapisi da su je krimski Tatari zarobili u Rogatinu, tadašnjem delu Poljskog kraljevstva, a danas u zapadnoj Ukrajini, kaže profesor Feridun Emečen iz Turske.

Zatim je prodata kao robinja, dovedena u Osmansko carstvo kao tinejdžerka i poklonjena majci princa Sulejmana, koji je kasnije postao poznat kao Sulejman Veličanstveni, kaže profesorka Zejnep Tarim iz Turske.

U harem je odvedena najverovatnije oko 1520. godine, jer se zna da je njihovo prvo dete, princ Mehmed, rođen naredne godine.

Sulejman se kasnije oženio Hurem, čime je prekršio vekovnu tradiciju i šokirao dvor, i podigao njen status na do tada neviđen nivo.

Pre njega, nijedan osmanski sultan nije oženio konkubinu.

Italijansko poreklo?

Uprkos široko prihvaćenoj tvrdnji o njenom rutenijskom poreklu, i dalje su aktuelne alternativne teorije o prošlosti Hurem.

Jednu posebno kontroverznu tvrdnju iznosi istraživač dr Rinalda Marmare, koji kaže da je u vatikanskom arhivu pronašao rukopis prema kojem je Hurem zapravo bila italijanska plemkinja po imenu Margerita iz porodice Marsilji iz Sijene.

Prema tom dokumentu, nju i njenog brata su zarobili gusari i prodali ih kao roblje osmanskom dvoru.

Marmara ide i korak dalje, tvrdeći da rukopis otkriva navodno srodstvo između Hureminog potomka, sultana Mehmeda Četvrtog, i pape Aleksandra Sedmog, što dovodi u pitanje njeno rutenijsko poreklo i ukazuje na prikrivene plemićke korene.

Istoričari su, međutim, sumnjičavi prema ovoj teoriji.

Profesorka Tarim smatra da je za potvrdu ove tvrdnje potrebna daleko ozbiljnija dokumentacija.

Ona ističe da se ništa slično ne pominje u veoma detaljnim izveštajima venecijanskih ambasadora, koji se smatraju jednim od najpouzdanijih izvora dvorskih tračeva i diplomatskih informacija iz tog perioda.

„Da je tako nešto postojalo, to bi bilo zapisano [u tim izveštajima], znali bismo za to mnogo ranije”, kaže ona.

Profesor Emečen kaže da Hurem jeste održavala prepisku sa poljskom kraljevskom porodicom, ali dodaje da je to najverovatnije bila uobičajena diplomatska praksa, a ne dokaz njenog plemićkog porekla.

Pogledajte video: Kako su izgledali srpski srednjevekovni zmajevi

'Ruska veštica'

Dodatnu zbrku stvara način na koji se sultanija Hurem pominje u različitim izvorima.

U dokumentima i poeziji iz osmanskog perioda ponekad se naziva „ruskom vešticom”, pogrdnim nadimkom koji su koristili njeni protivnici, posebno nakon pogubljenja Sulejmanovog najstarijeg sina, princa Mustafe, koga je rodila druga žena i koji je bio prvi u redu za presto.

Verovalo se da je upravo Hurem bila glavni organizator Mustafine propasti, čime je njenim sinovima otvorila put ka osmanskom tronu.

Profesor Emečen objašnjava da pojam „Rus” u osmanskom kontekstu nije označavao isključivo etničke Ruse.

Bio je to geografski pojam koji se koristio za sve koji su dolazili sa severa, među kojima su i današnji Ukrajinci i Belorusi.

Zapadni putnici i venecijanski diplomate tog vremena takođe su Hurem nazivali Ruskinjom, ali naučnici ističu da je to više odražavalo njeno geografsko nego etničko poreklo.

„U to vreme nije postojala Rusija u današnjim granicama.

„ [U prepisci iz tog perioda], kada kažu 'ruska', misle 'iz ruskog geografskog prostora'”, objašnjava profesor Emečen.

„U 16. veku, teritorije u Poljskoj na kojima je živelo ukrajinsko stanovništvo nazivane su 'ruska' vojvodstva, a Rogatin je bio deo toga”, dodaje Vitalij Červonenko iz BBC-ja na ukrajinskom jeziku.

„Ukrajinci su se tada nazivali 'Rusinima', ali to nije imalo nikakve veze sa Rusijom”, kaže on.

Poslednjih godina, identitet sultanije Hurem je dobio novo političko značenje, naročito u Ukrajini, gde se slavi kao nacionalna ličnost.

Spomenici u njenu čast podignuti su u njenom navodnom rodnom gradu Rogatinu, a džamija u Marijupolju nosi njeno ime i njenog supruga Sulejmana.

Na zahtev Ambasade Ukrajine u Ankari 2019. godine, iz natpisa na njenom grobu u kompleksu Sulejmanove džamije u Istanbulu uklonjena je referenca na njeno „rusko poreklo”.

Ažurirani natpis sada naglašava njeno ukrajinsko poreklo, ističući da njeno nasleđe i dalje ima značaj u kontekstu savremene geopolitike.

• Julijin svet - kako su žene sa Balkana živele u antičko doba
• Milunka Savić i Flora Sands - žene koje su zajedno ratovale za Srbiju
• Zvali su je Crvena: Ko je bila Roza Luksemburg i zašto je danas važna

Dobrotvorni rad

Uticaj sultanije Hurem prevazilazio je zidove harema, ali je njen dobrotvorni rad verovatno trajniji deo njenog nasleđa.

Finansirala je izgradnju džamija, narodnih kuhinja i zadužbina u Istanbulu i Jerusalimu, koji je tada bio deo Osmanskog carstva.

Četvrt Haseki u Istanbulu i danas nosi njeno ime.

Prema istorijskim zapisima, sultanija Hurem je umrla prirodnom smrću u Istanbulu, 15. aprila 1558. godine.

Sahranjena je u kompleksu Sulejmanove džamije.

Kasnije je, po naredbi samog sultana Sulejmana, izgrađeno turbe, natkriveni nadgrobni kupolasti spomenik, iznad Hureminog groba.

Njena smrt označila je kraj izuzetnog života, ali ne i kraj pitanjima u vezi sa njom.

Bez obzira da li je bila rutenijska zatočenica, italijanska aristokratkinja ili neshvaćena, moćna žena, sultanija Hurem je jedna od najzanimljivijih i najkontroverznijih ličnosti u osmanskoj, ali i svetskoj istoriji.

• Incest i Habzburzi - vilica otkrila tajnu najmoćnije dinastije u Evropi
• Kad progovore žene iz Odiseje i Ilijade, otkrivamo potpuno novi svet
• „Miljenica“: Ko je bila kraljica Ana, koju glumi Olivija Kolman

BBC na srpskom je od sada i na Jutjubu, pratite nas OVDE.

Pratite nas na Fejsbuku, Tviteru, Instagramu, Jutjubu i Vajberu. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk