Orgulje u Vojvodini - kako sačuvati drevni zvuk

Piše: Živan Lazić

Instrument na kome se vekovima dominantno svirala religiozna muzika, mogao se čuti samo tokom najvažnijih verskih praznika, dva, tri puta godišnje.

Doduše, nije postojala nikakva oficijelna zabrana upotrebe "kraljice instrumenata" u svetovne potrebe, ali kako su nepisana pravila uvek važnija od pisanih, bilo je dovoljno diskretno staviti do znanja da su orguljaški zvuci sastavni deo verskog rituala, pa da izopštavanje ovog instrumenta iz koncertnih dvorana bude efikasnije i od onog definisanog zakonom.

Osveta pobednika

Prvi velik nalet na orgulje desio se neposredno po okončanju Drugog svetskog rata i progona nemačke nacionalne manjine. Mnoge crkve su ostale bez vernika, pa su i orgulje u nekad švapskim a potom kolonističkim mestima zaćutale.

Istoričar Đerđ Mandić smatra da je u tom periodu oko 120 orgulja trajno uništeno, dok je bar još toliko zapušteno do mere da su se kasnije morale temeljito restaurirati. Koncertni prostori su pretvarani u zadružne magacine, nešto kasnije i u disko klubove, poput onog u Bačkoj Topoli, omiljenog mesta noćnih izlazaka "šizera" od Subotice do Beograda.

Do 1955. godine orgulje su bile i u novosadskoj Sinagogi, potom su prodate zagrebačkoj Muzičkoj akademiji.

Moderni varvari

Drugi nalet savremenih varvara bio je 90-tih godina prošlog veka; u pohodu sa ratničkom aurom nacionalnog mitomana, rušilo se mnogo toga što nije pasovalo (kvazi)patriotskom osećanju. Rasturene su orgulje u Prigrevici, Putincima, Karavukovu, Futogu...

Danas je u Vojvodini 173 orgulja; međutim, upotreba je krajnje proređena.

Budućnost zvuka je neizvesna. Uprkos istoriji čiji se počeci, na osnovu pisanih tragova, mogu pratiti od početka 18 veka, kada se hrišćansko stanovništvo počelo vraćati u krajeve koji su više od 150 godina bili pod kontrolom Osmanlijske carevine.

Tri stoleća tradicije

Prvi zapis o orguljama na našem tlu je iz 1719. godine navodi da je franjevački samostan u Baču angažovao orguljara da napravi kultni instrument. Manastirska hronika beleži i prvog stalnog orguljaša, Samuela Štrogela.

Krajem narednog veka orgulje iz radionice bečkog majstora Antona Valtera stižu u Rimokatoličku župu u Pančevu. Bile su skromne, za potrebe osnovne verske muzike, sa samo osam registara, šest u manuelu i dva u pedalu.

Međutim, najstarije orgulje koje su preživele sve ratove, nalete golubova i slepih miševa, decenije lošeg održavanja i opstale do današnjih dana su u Sremskim Karlovcima. Iako se prvi put pominju u zapisniku iz 1763. godine, smatra se, međutim, da potiču iz prve polovine 18. veka. Obnovljene su pre desetak godina i od tada su u redovnoj upotrebi.

Dve nedelje štimovanja

Među Vojvođanima orgulje su sačuvale status kultnog i pomalo mističnog instrumenta. Retki majstori su povremeno čistili i popravljali zapuštene.

Tako inženjer Đura Kenjereš iz Zrenjanina uz pomoć supruge Danice već četiri decenije popravlja orgulje. Osetljiv i pipav posao se protegne i na četiri meseca; samo štimovanje potraje dve nedelje. Najdelikatnije je sve tonove uskladiti u harmonijski sklop.

Ovdašnje orgulje su skromne, saglasno osnovnoj upotrebi. Više od polovine su mehaničkog sistema, ostale su pneumatske, samo jedne (u Franjevačkoj crkvi u Subotici) su elektropneumatske.

Dve trećine su sa jednim manualom, trećina sa dva. Samo dvoje orgulja, u Subotici i Somboru, imaju po tri klavijature.

Domaći izrađivači

Orgulje su u početku kupovane, uglavnom u dve iste bečke radnje, da bi kasnije širom ove ravnice dosta majstora izučilo specifičan zanat, potom i ostvarilo zapažene karijere graditelja. Na daleko se pročula radionica Apatinca Kaspera Fišera, čija su tri sina sačuvali tradiciju, ali se i svaki ponaosob bavio sopstvenom umetničkom aktivnošću, muzikom, vajarstvom i arhitekturom.

Zanimljiv je slučaj Antona Fajfera, bačkopalanačkog graditelja instrumenata koji se postupno samoobučio, pa je popravljao instrument u Zemunu, Futogu, Karavukovu, Ratkovu...

Među najpoznatijim ovdašnjim orguljarima je Franc Liderer iz Deronja. Posle obuke u salcburškoj radionici Cecilia, nastanjuje se u Zagrebu, sa ortakom pokreće sopstvenu radionicu i za 15 godina izrađuje pet orgulja na prostorima bivše Jugoslavije, među njima i u Kanjiži. Pred Drugi svetski rat nastanjuje se u Kljajićevu, u kome izrađuje i danas vitalan instrument.

Budućnost orgulja

Đerđ Mandić nije naročiti optimista u pogledu opstanka orgulja na našim prostorima. Nije u pitanju neki oportunitet, posebno ne zabrana, već tektonski poremećaji u navikama i interesovanjima mladih.

Povremena upotreba u crkvenim obredima nije dovoljno frekventna da bi se orguljaš mogao izdržavati od saradnje sa verskom institucijom. No, u poslednje vreme sve je više svetovnih orguljaških koncerata.

Pre deceniju u Subotici je osnovana manifestacija "Zvuci orgulja u ravnici", dok se u Beogradu već dvadesetak sezona održava međunarodni festival orguljaške muzike, na kome su od domaćih izvođača najčešći učesnici upravo muzičari, kompozitori i pijanisti iz Vojvodine.

Sve više kompozitora i koncerata

Intezivnija koncertna aktivnost može biti spas za budućnost drevnog instrumenta. To je osnov da svirka na orguljama postane isplativ, a ne samo truda vredan hobi.

Do sada crkva nije ni obrazovala orguljaše, dok su retki svršeni studenti muzičke akademije budućnost tražili širom sveta. I stoga što na domaćem terenu godišnje nije bilo više od četiri, pet nastupa. Nedovoljno da bi se i pomišljalo na posao orguljaša.

I pored relativno retkih izvođenja, veći broj vojvođanskih kompozitora u opusu ima dela i za ovaj instrument. Od starijih ističu se Stanislav Preprek, Alba Vidaković i Josip Antić, dok je od aktuelnih najprisutniji Saša Kovačević.