Grof čiji spomenik Dveri traže u NS: Prijatelj Jugoslavije i tvorac antijevrejskog zakona

Dragana Prica Kovačević

dragana@021.rs

Novi Sad

11.03.2023.

09:30 > 09:39

Pal Teleki čiji lik i delo Pokret Dveri želi da ovekoveči spomenikom u Novom Sadu u Srbiji je poznat kao častan političar koji nije želeo da Mađarska napadne Jugoslaviju u Drugom svetskom ratu.

Razlog zbog kog su Dveri tražile spomenik ovom političaru, a i zbog kog u Beogradu već postoji ulica sa njegovim imenom, jeste taj što se Teleki protivio mađarskom učešću u invaziji na Kraljevinu Jugoslaviju, na šta ih je prisiljavala Hitlerova Nemačka.

Pošto su njegove kolege iz mađarske Vlade, mimo njegovog znanja, dozvolile prolazak nemačkih trupa kroz Mađarsku na putu za Jugoslaviju, Pal Teleki je u znak protesta izvršio samoubistvo 3. aprila 1941. godine.

On je znao da će Mađarska uskoro zajedno sa nacističkom Nemačkom napasti Kraljevinu Jugoslaviju i tako prekršiti potpisani "Sporazum o večnom prijateljstvu" koji je on potpisao 12. decembra 1940. godine.

U oproštajnoj poruci Miklošu Hortiju napisao je "pregazili smo svoju reč, i to iz kukavičluka, nismo ispoštovali Sporazum trajnog mira sa Jugoslavijom".

"Nacija to oseća, a mi smo odbacili svoju čast. Sada smo saveznici nitkova jer ni jedna reč o navodnim zločinima nije tačna. Ni protiv Mađara, čak ni protiv Nemaca. Postaćemo lopovi! Krašćemo ljudska tela i duše! Nacija smeća. Nisam te sprečio u tome. Ja sam kriv!"

Hitler je tri dana kasnije, 6. aprila 1941. godine, bombardovao Beograd i nadmoćnim silama slomio otpor Jugoslavije. Velika Britanija je zbog poteza Nemaca nakratko prekinula odnose sa Mađarskom, a u rat je ušla u decembru iste godine. Povodom smrti Telekija, mađarskog premijera, Vinston Čerčil je zapisao da je njegovo samoubistvo bilo žrtva koja je trebalo da njega i njegov narod oslobodi krivice za učešće u napadu Nemačke na Jugoslaviju.

Ipak, unutrašnja i spoljna politika koju je Teleki vodio, daleko da su bez krivice.

Akademik, pripadnik aristokratije i ekspert na polju geografije, kreirao je čuvenu "Crvenu mapu" na kojoj je prikazana etnička struktura nekadašnjeg Austrougarskog carstva. Kasnije će ova mapa Miklošu Hortiju poslužiti kao povod za zahtev za reviziju Versajskog sporazuma.

U vreme svog prvog premijerskog mandata (1920 - 1921), Teleki je prvi u tadašnjoj Evropi doneo antijevrejski zakon, odnosno zakon kojim se Jevrejima uskraćuje pravo na obrazovanje.

Njegov populizam ogledao se i u pronatalitetnoj politici Mađarske. Planiranje i zaštitu porodice stavio je u nadležnost države, a sve je to zasnovao na konceptu eugenike, odnosno praksi koje za cilj imaju "poboljšanje mađarske nacije". U tom smislu, državni aparat se značajno uključivao u reprodukciju i ženska prava.

Političari u Mađarskoj, kao u fašističkoj Italiji i nacističkoj Nemačkoj, bili su bliski ideji "čiste države" zasnovane na biološkim definicijama nacije. Telekijev cilj je bio stvaranje "Velike Mađarske", teritorijalno slične Mađarskoj u Austrougarskoj, ali demografski i kulturološki različite.

Teleki je bio aktivno uključen u eugenički pokret još pre 1918. godine i jedini je poznati predsednik takvog pokreta koji je postao premijer. Pre nego što je došao na vlast, oštro je kritikovao industrijalizaciju i urbanizaciju, kao trendove koji utiču na plodnost i "rasnu degeneraciju".

Tokom drugog premijerskog mandata (1939 - 1941) sarađivao je sa nacističkom Nemačkom i pozdravio razbijanje Čehoslovačke i Rumunije, u nadi da će ostvariti ciljeve teritorijalnog proširenja Mađarske. S druge strane, odbio je zahtev Nemačke da koriste železnicu 1939. godine u napadu na Poljsku.

Odbijanjem Nemaca da koriste mađarsku prugu i samoubistvom zbog napada na Jugoslaviju, Telekijev život je viđen drugačije. Pre skoro 20 godina otkriven je spomenik posvećen bivšem premijeru u Budimpešti. Oni koji ga danas podržavaju, kažu da je antijevrejski zakon koji je doneo zapravo spasio hiljade mađarskih Jevreja tako što je odložio nacističku invaziju Mađarske.

Tadašnji zvaničnici su, ipak, imali rezerve kada je reč o obeležju Telekiju, pa su odbili da spomenik bude podignut blizu predsedništva, nakon što su se jevrejska udruženja pobunila. Umesto toga, spomenik je podignut u dvorištu katoličke crkve. Na otkrivanju obeležja, članovi odbora za spomenike istakli su njegovu ulogu u "zaštiti mađarskih Jevreja".

Podsetimo, Pokret Dveri je podneo zahtev predsedniku Vlade Vojvodine Igoru Miroviću da se u Novom Sadu podigne spomenik grofu Palu Telekiju, navodeći da je izuzetno važno da se ukaže na njegov moralan čin i ličnu žrtvu.

Teme

Dveri Pal Teleki

Komentari 28

Hronološki Najpopularniji

Voja

14.03.2023 • 11:07

Očekivano

Kada su Dveri u pitanju nije to iznenađenje.

0 1 -1
Liman prvi

12.03.2023 • 09:04

Eno u Čačku prilike, nacionalna prestonica kulture, pa neka podižu spomenik a Novi Sad neka ostane na miru. Ne trebaju nam spomenici, može li neki obdanište, nova škola, ambulanta, dom za stare, galerija, novo pozorište? Ili barem da se zalažu da nam počiste grad i urede kolovoze da se ne truckamo kao da smo na kaldrmi? I da traže zabranu gradnje preko 8 spratova, kao što je nekad bilo? Malo zelenila tu i tamo? Ima toga svakako još, a spomenik bilo kome je poslednji na spisku.

7 8 -1
Паор

11.03.2023 • 17:57

@Posmatrač

Мани се тих Угрофинаца, нису они овде ничим допринели да би им ми данас дизали било какве споменике.
Међу Србима има много значајних личности од тих твојих алтајских степских кандидата.

20 13 +7

Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.

Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.

Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.

Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.