Dinar slavi 146. rođendan: Kratka istorija srpske valute u deset tačaka

Ako ste ljubitelj Politikinog Zabavnika, moguće da vam je rubrika „Jeste li već čuli da" jedna od dražih.

Onda se postavlja samo jedno pitanje - jeste li već čuli da dinar danas slavi rođendan?

Na današnji dan pre 146 godina - 12. decembra 1873. - dinar je postao zvanični srpski novac, donošenjem Zakona o kovanju srpske srebrne monete.

Od tada do danas pratilo ga je nekoliko uspona i padova, promena nominalne i stvarne vrednosti, izgleda - koje su se poklapale sa promenama državnog uređenja.

Osim u Srbiji, dinar je naziv monete i u Alžiru, Bahreinu, Jordanu, Iraku, Kuvajtu, Libiji i Tunisu. U Iranu označava stoti deo rijada.

Kratka istorija dinara u 10 tačaka

1. Srednjovekovni dinar

Iako je zvanična valuta postao 1873. godine, dinar je bio i naziv novca srpskih srednjovekovnih vladara.

Srpski kralj Stefan Radoslav započeo je dugu istoriju kovanja novca od srebra i bakra u 13. veku.

Naziv potiče od latinskog izraza denarius - što je predstavljalo prvi srebrni novac iskovan u starom Rimu.

2. Prve kovanice

Dinar je na današnji dan 1873. postao zvanična valuta, ali je do izrade prvog kovanog novca prošlo dve godine.

Prvi srebrni novčići iskovani su 1875. godine i na aversu - prednjoj strani novčića - imali su lik kneza Milana Obrenovića. Iskovani su tada novčići u apoenima od 50 para, jednog i dva dinara.

Zakon o kovanju srpske srebrne monete doneo je Milan Obrenović i bio je u skladu sa novčanom konvencijom koju su 1865. u Parizu zaključile Francuska, Belgija, Italija i Švajcarska, a kasnije joj pristupile Grčka i Rumunija.

Dimenzije, finoća i težina dinara bile su identične franku, propisane tom konvencijom.

Jedan novčić morao je da sadrži hiljadu delova - i to 835 od čistog srebra i 165 od bakra.

Dinar je bio težak pet grama, kovanica od dva dinara težila je duplo više, a s jednom kovanicom od 50 para, novčanik je bio dva i po grama teži.

I prečnik je zavisio od vrednosti.

Novčić od 50 para imao je 18 milimetara, dinar - 23 milimetara, a prečnik dva dinara bio je 28 milimetara.

Predviđeno je tada da bude iskovano dva miliona novčića od 50 para, tri miliona od dinar i milion kovanica od dva dinara.

Četiri godine kasnije, a godinu dana nakon sticanja nezavisnosti odlukom Bečkog kongresa 1878. godine - iskovan je i prvi zlatni novac u nominalnoj vrednosti od 20 dinara.

3. Prvi papirni novac

Godinu dana nakon izdavanja prvih kovanica, 1876. štampan je prvi papirni novac - za potrebe finansiranja Srpsko-turskog rata.

Štampan je u Državnoj štampariji u Beogradu, u apoenima od jednog, pet, 10, 50 i 100 dinara, ali nikada nije bio u opticaju.

4. Prvi papirni novac u opticaju

Prva papirna novčanica koja je bila u opticaju, štampana je u Belgiji. U opticaj je ušla 2. jula 1884.

Vredela je sto dinara, plativih u zlatu. Sledeće godine u opticaj su puštene novčanica od 50 dinara plativa u zlatu i od 10 dinara plativa u srebru.

Ova novčanica bila je u opštoj u potrebi.

Prve srpske i jugoslovenske novčanice sve do 1929. godine štampane su u Belgiji i Francuskoj, a jedna serija i u Sjedinjenim Američkim Državama.

Od početka rada Zavoda za izradu novčanica 1929, sve novčanice štampaju se u zemlji.

Izuzetak je serija iz 1943, štampana u Londonu.

5. Novac Kraljevine Srbije...

Kada je Srbija postala kraljevina, a knez Milan proglašen kraljem 1882. izdata je specijalna serija zlatnika od 10 i 20 dinara.

Nazvani su Milanovi zlatnici, odnosno milandori - po imenu kralja i francuskoj reči za zlato.

Kao kraljevina, Srbija štampa i prvi novac s pečatom Privilegovane narodne banke.

Poslednja novčanica te banke izdata je tokom Prvog svetskog rata, a poslednja serija nosi datum 18. septembar 1918.

6. ... Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca

Promene u političkom sistemu, donosile su i promene u monetarnom.

Osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca na teritoriji su bili u upotrebi srpski dinar, crnogorski perper, austrougarska kruna, ali i novac savezničkih država.

Postojala je potreba za uspostavljanjem jedinstvenog sredstva plaćanja, a prve novčanice te države izdate su 1919. i imale su vrednost označenu u dinarima, ali i u krunama.

7. ... i Kraljevine Jugoslavije

Zavod za izradu novca Narodne banke kraljevine Jugoslavije počinje da radi 1930.

Jednom od najlepših novčanica koje je izdala ta banka smatra se 1.000 dinara iz 1931, s likom kraljice Marije.

Poslednja novčanica izdata u Kraljevini Jugoslaviji pre okupacije vredela je 500 dinara i nosila je datum rođenja maloletnog kralja Petra Drugog Karađorđevića.

Za vreme okupacije izdate su dve serije novčanica.

8. Vlada u emigraciji

Vlada Kraljevine Jugoslavije je emigrirala, a Narodna banka rad je nastavila na teritorijama savezničkih država.

Sedište joj je bilo u Londonu gde je 1943. Godine izdata serija novčanica sa likom kralja Petra Drugog Karađorđevića na sredini.

Izdate su novčanice u apoenima od pet, 10, 25, 100, 500 i 1.000 dinara koje znatno podsećaju na američki dolar.

Ove novčanice nikada nisu dospele u zemlju, niti su bile u upotrebi.

9. Jugoslavije

Nakon Drugog svetskog rata, država je imala nekoliko uređenja, a samim tim i novčanica.

Demokratska Federativna Jugoslavija izdala je prve posleratne novčanice. Štampane su u početku u Sovjetskom Savezu, a osnovni motiv bila je bista partizana s puškom o levom ramenu.

Teme novčanica iz prvog izdanja, koje veličaju tekovine rata, ubrzo su zamenili motivi koji personifikuju ideju razvoja novog socijalističkog društva.

Na njima se na primer nalazio Spomenik mira, spomenik Nikole Tesle, Kosovka devojka...

Od 1945. do 1992. emitovano je ukupno 12 serija novčanica.

Onda je nastupio period hiperinflacije. Produkcija novčanica u to vreme je gotovo nesaglediva, a petsto milijardi dinara s likom Jovana Jovanovića Zmaja iz 1993. novčanica je sa najvećom nominalnom vrednošću u Srbiji, ali i među najvećima u svetu.

Posle ovog perioda, počela je emisija novog dinara.

Od 2000. godine izdaje se novac novog dizajna.

Narodna banka Jugoslavije, pored redovnih emisija kovanog novca, od 1968. izdaje i privilegovane kovanice - obeležavajući istorijske, humanitarne, naučne, kulturne, sportske događaje, jubileje...

Posle smrti Josipa Broza Tita, doživotnog predsednika SFRJ izdata je i specijalna novčanica s njegovim likom 1985. godine.

S novčanicom od petsto milijardi dinara s likom Jovana Jovanovića Zmaja iz 1992. srpska valuta imala je najveću nominalnu vrednost u istoriji.

10. Novac Srbije

Centralna banka od 2003. nosi naziv Narodna banka Srbije i tada počinje da izdaje novčanice i kovanice sa novim grbom banke.

U opticaju su danas novčanice u apoenima od 10, 20. 50, 100, 200, 500, 1.000, 2.000 i 5.000 dinara, kao i kovanice od dinar, dva, pet, 10 i 20.

Na novčanicama su predstavljene znamenite ličnosti, dok su na avansu kovanica izgravirani manastiri i zgrada Vlade Srbije.

Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk