Viševekovni čuvari pravoslavne duhovnosti i srpske kulture, povremeni predvodnici seoba naroda, nekad u oštrom sukobu s državom, a nekad u jedinstvu s njom, patrijarsi Srpske pravoslavne crkve su kroz istoriju često imali uloge koje prevazilaze pitanja vere.
„Uloga patrijarha u istočnom hrišćanstvu nikada nije bila samo verska, već je po pravilu bila i politička.
„I to nije specifično za pravoslavni svet, već svaki verski lider ima i važnu političku ulogu", kaže Marko Veković, docent na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.
Posle smrti patrijarha Irineja Gavrilovića 20. novembra 2020. od posledica virusa korona, najviši zvaničnici Srpske pravoslavne crkve trebalo bi da izaberu njegovog naslednika na zasedanju Svetog arhijerejskog Sabora u Beogradu.
Istorija pokazuje da će izbor novog patrijarha oslikati buduće odnose sa državom, drugim pravoslavnim crkvama i verskim zajednicama, kao i određivanje prema mnogim spornim društvenim pitanjima, izmeđz ostalih, statusa Kosova i mogućeg zakonskog uređenja istopolnih zajednica.
„Patrijarh nema vlast kao papa", objašnjava Mirko Mlakar, doktor verskih studija i naučni saradnik na Sveučilištu u Zagrebu.
Međutim, izbor novog 46. patrijarha, smatra Mlakar, može biti indikativan u kontekstu uloge SPC kao jednog dela pravoslavne crkve.
„Ako bude izabran vladika koji je teološki snažan i ugledan u pravoslavnom svetu, on bi mogao imati uticaj na vrlo zategnute odnose Carigradske i Moskovske patrijaršije", tvrdi on.
Po njemu, poglavarima religijskih zajednica teško je da se se ograničavaju samo na versko, posebno kad je crkva pravoslavna, „dakle, po pravilu konstitucijski vezana uz naciju".
Ustav Srpske pravoslavne crkve (SPC)propisuje da se patrijarh mora izabrati tri meseca od smrti ili povlačenja prethodnika.
Srpski patrijarh je na čelu Svetog arhijerejskog sinoda, što je svojevrsna vlada u Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
On takođe predsedava Svetim arhijerejskim Saborom, koje predstavlja zakonodavnu i vrhovnu vlast u okviru SPC.
Ustav predviđa da patrijarh može da bude svaki episkop koji „najmanje pet godina" vodi eparhiju.
Procedura nalaže da trojicu kandidata tajnim glasanjem bira Sabor, čiji su ravnopravni članovi svi mitropoliti i episkopi kako u Srbiji, tako i u svetu.
Izbor se sprovodi tokom „Izbornog sabora", za čiji rad je potrebno učešće najmanje dve trećine članova Sabora.
Potom se glasa tajno, listićima, do izbora trojice kandidata koji su dobili natpolovičnu većinu glasova - zbog čega postoje najmanje dva kruga glasanja.
Kada se saznaju imena trojice kandidata, prelazi se na biranje žrebom, odnosno „apostolskim načinom", koji proističe iz novozavetnog izbora apostola Mateja posle Judinog izdajstva.
Imena kandidata se stavljaju u zasebne koverte, a one u Jevanđelje.
U tačno određenom delu službe, jedan od monaha, izabran od Sabora, izvlači kovertu u kojoj je zapisano ime novog patrijarha.
Ovaj način izbora uveo je patrijarh German 1967, jer se na taj način smanjuje mogućnost spoljnog uticaja na izbor patrijarha.
Prethodna dva poglavara SPC birana su u prostorijama Patrijaršije u Beogradu.
Odluka Sinoda da se izbor novog patrijarha održi u kripti Hrama Svetog Save u Beogradu pravda se epidemiološkim razlozima, pošto je u pitanju veći prostor.
Srbi su primili hrišćanstvo u 7. veku, ali su samostalnu crkvu dobili tek šest stoleća kasnije.
Osnivač srpske crkve bio je iguman Sava, sin srednjevekovnog vladara Stefana Nemanje, koji je 1219. od vaseljenskog patrijarha Manojla I Carigradskog dobio dozvolu za osnivanje autokefalne crkve, odvojene od Ohridske arhiepiskopije, koja je imala crkvenu vlast u oblastima tadašnje Srbije.
Posle pada srpske despotovine 1459, kada je Otomanska imperija potpuno preuzela vlast u Srbiji, crkva je „uklopljena u osmanlijski sastav mileta, autonomije priznatih religijskih zajednica", kaže Mirko Mlakar.
On podseća da su u srednjem veku država i crkva bile „dva lica iste prakse".
„Narodna zajednica je ustrojena kao konfesionalna, pa je vekovima narod preživljavao kroz crkvu, čime je patrijarh postao etarh - narodni vođa."
Primer je pećki patrijarh Arsenije III Čarnojević, koji je posle neuspeha prodora lokalnih hrišćana do Skoplja, uz pomoć Austrijanaca, poveo seobu pravoslavnog naroda na područje Habzburške monarhije 1690, zbog straha od turske odmazde.
Sličnu migraciju, podseća Mlakar, poveo je i pola veka kasnije patrijarh Arsenije IV Jovanović.
Po stvaranju srpske moderne države uloga patrijarha slabi.
„Oni više ne mogu biti narodne vođe", kaže Mlakar.
Nekim srpskim vladarima verski poglavari nisu bili po volji, pa su uticali na njihovo svrgavanje sa verskog trona.
Mlakar podseća na smenu mitropolita Mihaila Jovanovića, „rusofilskog nacionalnog radnika koji nije bio po volji Austrougarske sa kojom je knez Miloš sarađivao" 1859. godine.
Sličnu politiku je nastavio i kralj Milan Obrenović, „kome su bili važniji odnosi sa Bečom nego s crkvom", dodaje.
Patrijarsi su imali važne političke uloge i u 20. veku, posle ujedinjenja nekoliko mitropolija u patrijaršiju 1920. godine - događajem koji se smatra obnovom Srpske pravoslavne crkve.
Patrijarh Varnava (1930-1937) oštro se suprotstavio potpisivanju konkordata između Kraljevine Jugoslavije i Svete stolice, ugovora kojim bi se uredili odnosi tadašnje Jugoslavije i Vatikana.
Pred ratifikaciju ovog ugovora u skupštini, vernici predvođeni vladikom Nikolajem Velimirovićem su se okupili na litiji i sukobili sa policijom -ovaj događaj je kasnije nazvan „Krvavom litijom".
I sledeći patrijarh Gavrilo V (Dožić) se sukobio sa vlašću, jer je bio protiv pristupanja kraljevine Jugoslavije Trojnom paktu 1941. godine.
Uticaj Srpske pravoslavne crkve u društvu opao je posle završetka Drugog svetskog rata i uspostavljanja Jugoslavije kao socijalističke države.
Crkva i država: Saradnje i sukobi
Period socijalizma Mlakar opisuje kao „preživljavanje crkve".
Bogoslovski fakultet izbačen je sa Univerziteta u Beogradu, a do tada bogata izdavačka delatnost SPC postala je „apsolutno siromašna" posle Drugog svetskog rata.
Marko Veković smatra da je u tom periodu crkva „jedini put delovala direktno protiv države, mada je njen stepen aktivnosti bio ograničen usled činjenice da je tadašnja vlast kontrolisala verske aktere i primenjivala silu".
Značajno preplitanje života srpske crkve i države bilo je na pauzi samo tokom komunističke vlasti u tadašnjoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji.
U novijoj istoriji Srbije, od uvođenja višestranačja početkom 1990-tih, za gotovo sve važne odluke državnici su - otvoreno ili van znanja javnosti - tražili blagoslov crkvenih velikodostojnika.
Godinama, pa i decenijama unazad, Srpska pravoslavna crkva, uz Vojsku Srbije, uživa najveće poverenje u stanovništvu, pokazala su razna ispitivanja javnog mnjenja.
Veze Crkve i državne vlasti posebno su bile izražene tokom 1990-tidž, u vreme ratnih sukoba u bivšoj Jugoslaviji.
Veković podseća da je SPC dala podršku režimu Slobodana Milošević.
Međutim. tadašnji patrijarh Pavle počeoje otvoreno da govori protiv njegove vlasti sredinom 1990-ih „zbog neslaganja s Miloševićevom politikom, ali i nerazumevanja države za interese crkve u tom trenutku".
Odnos vlasti i crkve promenjen je posle izborne pobede Vojislava Koštunice i preuzimanja vlasti posle masovnih demonstracija 5. oktobra 2000. godine.
Godinu dana posle demokratskih promena, odlukom vlade Zorana Đinđića veronauka će se vratiti u škole kao izborni predmet.
Na Đinđićevu inicijativu, formiran je Konzorcijum za finansiranje izgradnje Hrama Svetog Save u septembru 2001. godine.
Prema istraživanju novinara sajta Insajder, država je od 2002. do 2017. izdvojila više od 90 miliona evra za crkve i verske zajednice, a najviše novca je upućeno Srpskoj pravoslavnoj crkvi.
Vlada Srbije je 2019. godine odobrila 10 miliona evra za nastavak radova na uređenju Hrama Svetog Save, a tokom pandemijske 2020. iz budžetskih rezervi u istu svrhu uplaćeno je 8,5 miliona evra.
Predsednik Srbije Aleksandar Vučić i tadašnji predsednik Republike Srpske Milorad Dodik prisustvovali su sednici Svetog arhijerejskog sabora u maju 2019, što nije uobičajena praksa.
Mirko Mlakar navodi izjave patrijarha Irineja iz 2012. da „Republika Srpska predstavlja pred svetom najbolje ideje srpstva".
On podseća i na uručenje ordena Svetog Save - najvišeg odlikovanja koje dodeljuje SPC - Dodiku i Vučiću na proslavi 800 godina autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve.
Obojica su i govorila i na sahrani patrijarha Irineja.
Crkva i država ne treba da teže kao simfoniji, već „uzajamnoj toleranciji, koja podrazumeva da je crkva odvojena od države i nije finansiji zavisna od nje", kaže Marko Veković.
Političari često finansijski pomažu crkvu, ali „mi kao građani moramo da znamo koliko našeg novca se dotira crkvi i šta se s tim novcem radi", objašnjava on.
Veković smatra da država ne sme da se meša u poslove crkava i verskih zajednica, dokle god one funkcionišu u skladu sa Ustavom i zakonima.
Da to često nije slučaj, Veković navodi primere bogosluženja u crkvama tokom pandemije korona virusa, kada se crkva u nekoliko navrata direktno oglušila o propise države „bez ikakvih posledica".
Nedavna promena vlasti u Crnoj Gori dovodi se u vezu s velikim uticajem crkve.
Taj događaj, prema mišljenju Vekovića, pokazuje da crkva ima „demokratski i građanski potencijal".
Turbuletna istorija 20. veka izazvala je političko delovanje crkve što, po njemu, nije loše.
„Da parafraziram (ruskog pisca Mihaila) Bulgakova - Crkva koja se ne bavi društveno-političkim temama je 'skamenjena crkva'", zaključuje Veković.
Pratite nas na Fejsbuku i Tviteru. Ako imate predlog teme za nas, javite se na bbcnasrpskom@bbc.co.uk
Komentari 27
bojan
Tja
Tebi je vest kad rade ono sto i treba, tj da se voze autobusom. Sve si rekao osim da se i tim autobusima voze od para svih, pa i drugih hriscana, ateista i muslimana, ostalo mozes da pricas debilcicima na redditu i 4chanu. i talogu po tribinama. Taman da se dogovorite kako da rasturite arnautski dop. Treba lepo uvesti porez crkvama pa neka zive od clanarine takvih nalozenih vitezova.
//
Vera, hrišćanstvo, pravoslavlje kod Srba su samo u funkciji nacionalizma (razlikovanja od okolnih naroda) i očuvanja tradicije.
Srbi nemaju puno veze sa hrišćanskim učenjem, niti ga poznaju, niti se ponašaju u skladu s njim.
Popularna imena koja se daju deci nisu iz hrišćanske tradicije.
Velika većina vernika SPC nema blage veze o hrišćanstvu, nego je tu iz navike, nacionalizma i tradicije.
A SPC je institucija koja se kompromitovala do krajnjih nivoa, ogrezla u pohlepi i meša se gde joj nije mesto.
Komentari čitalaca na objavljene vesti nisu stavovi redakcije portala 021 i predstavljaju privatno mišljenje anonimnog autora.
Redakcija 021 zadržava pravo izbora i modifikacije pristiglih komentara i nema nikakvu obavezu obrazlaganja svojih odluka.
Ukoliko je vaše mišljenje napisano bez gramatičkih i pravopisnih grešaka imaće veće šanse da bude objavljeno. Komentare pisane velikim slovima u većini slučajeva ne objavljujemo.
Pisanje komentara je ograničeno na 1.500 karaktera.
Napiši komentar