70 godina od deportacije novosadskih Jevreja

Jevrejska opština obeležava danas u 12 časova 70 godina od deportacije skoro celokupne populacije novosadskih Jevreja u logore smrti nacističke Nemačke.

Foto arhiv - Jevreji na prinudnom radu u Novom Sadu 1941. godine

Krajem aprila 1944. godine, nakon preuzimanja vlasti u Mađarskoj, nacisti su pokrenuli akciju likvidacije celokupne populacije Jevreja u područjima pod kontrolom Mađarske i za nekoliko nedelja u Aušvicu i drugim logorima je ubijeno više stotina hiljada Jevreja. Iz Novog Sada je deportovano 1.900 Jevreja, a kraj rata je dočekalo samo njih 300. Predsednik Jevrejske opštine Goran Levi priča za 021 da su Jevreji dovođeni u sinagogu.

- Noću izmedu 25. i 26. aprila 1944. u celoj Bačkoj (gde je bilo Jevreja) izlepljeni su plakati kojima je Jevrejima zabranjivano da napuštaju stanove, a 26. aprila u 5 sati ujutru mađarske vlasti, policija, žandarmerija, vojska i civili, uz pomoć meštana, folksdojčera, nemačkih snaga bezbednosti (Gestapo i SS), počeli su da hapse i odvode sve Jevreje, bez obzira na pol, starost i zdravstveno stanje, u prostorije sinagoge u Novom Sadu. Nisu bila pošteđena ni odojčad, ni osobe na samrti. Prikupljanje i odvođenje Jevreja trajalo je u Novom Sadu nekoliko dana. Od odvođenja spaslo se nekoliko Jevreja iz mešovitih brakova i dve porodice izuzete od deportacije, kao i stoprocentni invalidi iz I svetskog rata. Nekolicini Jevreja je uspelo da pobegnu u Budimpeštu s lažnim dokumentima, gde su živeli u poluilegali. Sakupljeni Jevreji u sinagogi su se hranili ponetom hranom, a bilo je problema sa pijaćom vodom i toaletom. Bilo je i smrtnih slučajeva. Već prvog dana internacije u 18 sati krenuo je prvi transport za Suboticu, a transporti su nastavljeni 28. aprila i to za Suboticu, Bačku Topolu i Baju, gde su bili sabirni logori.

Foto arhiv - Dolazak Jevreja iz Mađarske u junu 1944. Između 2. maja i 9. jula, više od 430.000 Jevreja je deportovano u Aušvic

Iz sabirnih logora su u raznim vremenskim razmacima polazili transporti u logore za uništenje, najviše u Aušvic, gde su novosadski Jevreji stizali od 1. maja do 28. juna 1944. godine. Iz logora u Baji u maju je krenuo jedan transport koji je zaustavljen u Strashofu, gde je iz transporta odvojeno oko 700 ljudi, među kojima i Novosađana, koji su raspoređeni u Gensedorfu, Felsbergu blizu čehoslovačko-austrijske granice. Ta grupa je imala bolje uslove za život i rad, pa je velika većina preživela. Jedna manja grupa Novosađana uspela je da se priključi grupi dr Kastnera i Joela Brandta i preko Bergen-Belsena stigla u Švajcarsku. Od deportovanih 1.900 novosadskih Jevreja, nije se vratilo njih 1.600.

Komemoracija povodom ovog tragičnog događaja održava se od 12 časova ispred Sinagoge, a pored članova Jevrejske opštine učestvovaće i predstavnici Grada i drugih ustanova i udruženja. Nakon završetka komemorativnog programa, na Spomen ploču ispred Sinagoge vence će, pored predstavnika Jevrejske opštine i gradonačelnika Miloša Vučevića, položiti i predstavnici ambasada Izraela, Nemačke i Mađarske.

Foto arhiv-Jevreji na prinudnom radu u Novom Sadu 1941. godine

Tokom Drugog svetskog rata populacija novosadskih Jevreja koja je brojala nekoliko hiljada skoro je nestala. Sem što su fašisti u januarskoj raciji 1942. godine ubili preko 800 Jevreja, tokom celog rata oni su deportovani i ubijani, a u proleće 1944. godine preostali su prebačeni u koncentracione logore.

Na kraju Drugog svetskog rata u Novom Sadu je bilo samo 20 Jevreja, a u narednim mesecima vratilo se još nekoliko stotina njih koji su rat proveli u partizanima, izbeglištvu ili u logorima širom Evrope. Prema postojećim podacima, za vreme II svetskog rata je ubijeno i umrlo u logorima 3.020 novosadskih Jevreja od 4.350, koliko ih je pre rata živelo u gradu, odnosno 69,43 %. Nakon rata, veliki broj preživelih se potom iselio u Izrael. (Žarko Bogosavljević - zarko@021.rs)